ပြည်တွင်းသောင်းကျန်းမှုသမိုင်း (အပိုင်း ၇)

ကုလား - ရခိုင် အဓိကရုဏ်းနှင့် ရခိုင်တိုင်း၏ နိုင်ငံရေးအခြေအနေ

ရခိုင်တို့၏ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးလှုပ်ရှားမှုများ

ရခိုင်ဒေသသည် ၁၈၂၆ ခုနှစ်တွင် ရန္တပိုစာချုပ်အရ အင်္ဂလိပ်လက်အောက်သို့ ကျရောက်ခဲ့ရသည်။ ဗြိတိသျှတို့သည် ရခိုင်မြို့တော်ကို မြောက်ဦးမြို့ (မြို့ဟောင်း)မှ ပိုမို၍ အချက်အချာကျသော စစ်တွေ မြို့သို့ ၁၈၂၆ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလ ၁၂ ရက်တွင် ပြောင်းရွှေ့ခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှတို့သည် ရခိုင်လူမျိုးတို့အပေါ်တွင် ဖိနှိပ်အုပ်ချုပ်ပြီး ငါးနှစ်သားမှစ၍ လူခွန်ကောက်ခံခဲ့သည့်အပြင် အိန္ဒိယနိုင်ငံမှ ဇာမီဒါမြေရှင် စနစ်ဆိုးကိုလည်း သွတ်သွင်းပေးခဲ့သည်။ ၁၈၂၇ ခုနှစ်တွင် ဒေးဝန်ကြီး ဦးအောင်ကျော်ရှီး၊ မြို့သူကြီး ဦးအောင်ကျော်ဇံ၊ မင်းသားကြီး ဦးရွှေမန်း၊ ဓားပိုင်ကြီး ဦးကျော်ပုံတို့ ဦးဆောင်၍ ပုန်ကန်ခဲ့သော်လည်း ပုန်ကန်မှုမှာ မအောင်မြင်ခဲ့ပေ။ ဦးရွှေမန်းသည် ဖမ်းဆီးပြီး ဘင်္ဂလားသို့ အပို့ခံရရာမှ အစာငတ်ခံဆန္ဒပြရာ ၄၁ ရက်အကြာတွင် သေဆုံးခဲ့သည်။ ၁၈၂၉ ခုနှစ်တွင် မောင်သာဦးခေါင်းဆောင်၍ သံတွဲတွင် သူပုန်ထသည်။ ဗြိတိသျှတပ်မှူး ဂေါ်ဒွင်ကျဆုံးခဲ့ရသည်။ ဗြိတိသျှတပ်ခွဲ (၇)ခုနှင့် တိုက်ခိုက်မှ ၁၈၃ဝ ပြည့်နှစ် တွင် သူပုန်များငြိမ်သက်သွားသည်။

သို့သော် ၁၈၃၁ ခုနှစ်၊ ၁၈၃၆ ခုနှစ်၊ ၁၈၅၃ ခုနှစ်၊ ၁၈၆၇ ခုနှစ်၊ ၁၈၈၇ ခုနှစ်များတွင် ပုန်ကန်မှုများ ဆက်တိုက်ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ၁၈၉ဝ ပြည့်နှစ်တွင် ဘုန်းကြီးတစ်ပါးဦးဆောင်၍ ဗြိတိသျှတို့အား တော်လှန်တိုက်ခိုက်ရာ သံတွဲမြို့ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းကို သိမ်းနိုင်ခဲ့သည်။ ၁၈၉၁ ခုနှစ်တွင် မောင်ဖော်အောင်ခေါင်းဆောင်၍ ပုန်ကန်ပြန်ရာ ၁၈၉၂ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီလတွင် မောင်ဖော်အောင်နှင့် ဖခင်ဖြစ်သူတို့ အဖမ်းခံရပြီး ကြိုးပေးခံရသည်။ ထို့နောက်တွင်ကား ရခိုင်ဒေသ၌ ဗြိတိသျှတို့အား လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ပုန်ကန်မှုများ လျော့နည်းလာသည်။ သို့သော် စစ်တွေသားဖြစ်သူ ဆရာတော် ဦးဥတ္တမ၏ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးတရားများကြောင့် နိုင်ငံရေးနိုးကြားမှုများ ရှိလာသည်။ ၁၉ဝ၆ ခုနှစ်တွင် ဦးစိန်လှအောင်သည် ဝိုင်အမ်ဘီအေ၌ ပါဝင်လှုပ်ရှားလာပြီး ၁၉၂ဝ ပြည့်နှစ်တွင် ရခိုင်ဂျီစီဘီအေကို ဖွဲ့ခဲ့ကြသည်။ ပထမကျောင်းသားသပိတ်(၁၉၂ဝ)တွင် ပါဝင်သော ဦးဘဦးမှာလည်း သံတွဲသားဖြစ်သည်။ ဦးဥတ္တမခေါင်းဆောင်၍ ၁၉၂၁ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလတွင် စစ်တွေ၌ အမျိုးသားကျောင်း ယာယီဖွင့်လှစ်သည်။ ၁၉၂၃ ခုနှစ်တွင် အမျိုးသားကျောင်းကြီး ပေါ်ထွက်လာသည်။

၁၉၃၅ ခုနှစ် (၉၁)ဌာနအုပ်ချုပ်ရေးကာလတွင် အထက်လွှတ်တော်အမတ် ဦးစီအောင် (အရေးပိုင်ဟောင်း)၊ ဆာထွန်းအောင်ကျော်တို့ ဦးဆောင်၍ အာရကန်ပါတီကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ အာရကန်ပါတီတွင် ဦးရွှေသာက ဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် ဆောင်ရွက်ပြီး ဆာထွန်းအောင်ကျော်၊ ဦးအောင်ဇံဝေ၊ ဦးမောင်မောင် ထွန်းအောင်ကျော်၊ မစ္စတာဆူလတန်မာမူး၊ မစ္စတာဂူနီမာရက်၊ ဦးစောလှညို (ကျောက်ဖြူ)၊ ဦးဖိုးမြင့် (မာန်အောင်)တို့ ပါဝင်ခဲ့သည်။ အာရကန်ပါတီသည် ဗြိတိသျှအစိုးရထံသို့ 'ရခိုင်ပြည်အား အထူးကာကွယ် စောင့်ရှောက်ရန် လိုအပ်ချက်'စာတမ်းကို အင်္ဂလိပ်လို ရေးသား၍ တင်သွင်းခဲ့သည်။

၁၉၃၆ ခုနှစ်၊ ဒုတိယကျောင်းသားသပိတ်တွင် ကိုဘစံသည် ကိုအောင်ဆန်းခေါင်းဆောင်သော သပိတ်ကောင်စီဝင် ကျောင်းသား ၃ဝ တွင် ပါဝင်ခဲ့သည်။ ထို့နောက်မြန်မာပြည်လုံးဆိုင်ရာ ကျောင်းသား သမဂ္ဂအမှုဆောင် ဖြစ်လာသည်။ ရန်ကုန်သပိတ် ကောင်စီမှ တာဝန်ပေးသဖြင့် ကိုဘစံ၊ ကိုညိုထွန်း၊ ကိုကျော်မြတို့ စစ်တွေသို့ရောက်ရှိလာပြီး ကျောင်းသားသမဂ္ဂကို ထူထောင်ဖွဲ့စည်းကြသည်။ ၁၉၃၆ ခုနှစ်၊ မတ်လ ၂၉ ရက်တွင် ရခိုင်ပြည်လုံးဆိုင်ရာ လူငယ်များနိုးကြားရေးအစည်းအရုံးကို ဖွဲ့စည်းရာ ဦးသတိုးလှ (မိဇံ)က ဥက္ကဋ္ဌဖြစ် ဆောင်ရွက်ပြီး ဦးကျော်နု (နိုင်ငံ့ဂုဏ်ရည် ဒုတိယအဆင့်)၊ ကိုစိန်ထွန်း၊ ကိုဘစံ၊ ကိုကျော်မြ(တောခို ဗကပ ဗဟိုကော်မတီဝင်)တို့ ပါဝင်ကြသည်။ အစည်းအရုံးဖွဲ့စည်းပြီး မကြာခင်မှာပင် အိန္ဒိယနိုင်ငံ ကွန်ဂရက်ပါတီ ဥက္ကဋ္ဌ ပဏ္ဍစ်နေရူးနှင့် သမီးဖြစ်သူ အင်ဒီရာဂန္ဒီတို့ လာရောက်ပြီး အစည်းအရုံးနှင့် ပတ်သက်၍ ဆွေးနွေးကြသည်။ ၁၃ဝဝ ပြည့် အရေးတော်ပုံတွင် ရခိုင်မျိုးချစ်များ ပါဝင်လှုပ်ရှားကြရာ ဗိုလ်အောင်ကျော်ကျဆုံးစဉ်က ကိုဘစံ၊ ကိုရွှေမောင်၊ ကိုအောင်စံရှီးတို့ ဒဏ်ရာရခဲ့ကြသည်။

ရခိုင်ပြည်လုံးဆိုင်ရာ ပညာပြန့်ပွားရေးအသင်းကို ၁၉၃၄ ခုနှစ်တွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ထို့နောက် ရခိုင်ပြည်လုံးဆိုင်ရာအဖွဲ့ချုပ်ဟု အမည်ပြောင်းကြသည်။ ရခိုင်ပြည်လုံးဆိုင်ရာ လူငယ်များနိုးကြားရေးအစည်း အရုံးကို ရုပ်သိမ်းပြီးနောက် အဖွဲ့အစည်းတစ်ခုတည်း ဖြစ်လာစေရန် မင်းပြားသခင်ကျော်ယ၊ လှထွန်းအောင်နှင့် သခင်ဘိုးလှတို့က စည်းရုံးခဲ့ကြသည်။ ၁၉၃၉ ခုနှစ်၊ မေလ ၂ ရက်နှင့် ၃ ရက်များတွင် ရခိုင်တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံးကြီးအမည်ဖြင့် မင်းပြား ညီလာခံမှ စတင်ဖွဲ့စည်းသည်။ ရခိုင်တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံးတွင် ဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် ဦးအောင်ထွန်းဦးက ဆောင်ရွက်ပြီး ဦးစံရွှေ၊ ဦးရွှေဇံ ဦး၊ ဦးဘစံ၊ ဦးကျော်နု၊ ဦးထွန်းဝင်း၊ ဦးအောင်ထွန်းမြ၊ သခင်ဘိုးလှ၊ သခင်အိုးလောင်၊ ဦးဘသာ၊ ဦးစောလှဖြူ၊ ဦးကျော်ဦးတို့ ပါဝင်ကြသည်။ နယ်ချဲ့တိုက်ဖျက်ရေး၊ လယ်သမားအရေး၊ စက္ကူစက်တိုက်ဖျက်ရေး၊ ပြည်မနှင့် ရခိုင် ညီညွတ်စွာနယ်ချဲ့ကို ဆန့်ကျင်တိုက်ဖျက်ရေးများကို ဖော်ဆောင်ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ ၁၉၄ဝ ပြည့် နှစ် ပေါက်တောညီလာခံတွင် ၁၉၃ဝ ပြည့်နှစ်ခန့်တွင် ထူထောင်ခဲ့သည့် ရခိုင်တိုင်းလုံးဆိုင်ရာ ကြီးပွားရေး အဖွဲ့ချုပ်နှင့် ရခိုင်တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံးဟူ၍ ဖြစ်လာသည်။ ပေါက်တောညီလာခံသို့ သခင်စိုးနှင့် သခင်ဘသော်တို့ တက်ရောက်ပြီး မိန့်ခွန်းပြောခဲ့ ကြသည်။

၁၉၄၁ ခုနှစ်တွင် ကျောက်တော်ညီလာခံကို ကျင်းပရာ ပြည်မမှ ဦးဘဝင်းနှင့် ဒေါ်မြစိန်တို့ တက်ရောက်လာကြသည်။ ရခိုင်အမျိုးသားကွန်ဂရက်ဂအဖွဲ့ဝင်များ ညီလာခံကျင်းပစဉ် အဖမ်းခံရပြီး အိန္ဒိယနိုင်ငံ၊ ကိုမီလာထောင်သို့ အပို့ခံကြရသည်။ ၁၉၄၁ ခုနှစ်တွင် သခင်တင်မြနှင့်သခင်ခင်အောင် တို့ရောက်လာပြီး ဗြိတိသျှတို့အား လက်နက်ကိုင် တိုက်ခိုက်ရေးကို ဆွေးနွေးကြသည်။ ရခိုင်တိုင်းလုံး ဆိုင်ရာတိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံးကြီး၏ ခေါင်းဆောင် များဖြစ်သော ဦးအောင်ထွန်းဦးနှင့် ကိုဘစံတို့က နယ်ချဲ့ တိုက်ဖျက်ရေးကို ငြင်းပယ်လိုက်ကြသည်။ ထို့နောက် သခင်တင်မြသည် ဦးပညာသီဟ၊ ကိုသိန်းအောင်၊ ကိုမြ၊ ဗုံပေါက်သာကျော်တို့နှင့် စစ်တွေမြို့၊ ဦးဥတ္တမလမ်း၊ တန်ခိုးဘုန်းတော်ကြီးကျောင်း၊ မိန်းမဇရပ်တွင် လျှို့ဝှက်စွာဆွေးနွေးခဲ့ကြပြန်သည်။

ထိုအချိန်တွင် ဒေါက်တာဘမော်၏ ဝံသာနုဂိုဏ်းနှင့် တို့ဗမာအစည်းအရုံးဝင် သခင်များ ပူးပေါင်း၍ ဗမာ့ထွက်ရပ်ဂိုဏ်းကို ဖွဲ့စည်းပြီးဖြစ်သည်။ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးစာတမ်းများကို ဗုံပေါက်သာကျော်က ဝေငှပြီး ကျောင်းသားသမဂ္ဂအစည်းအဝေးတွင် ဖတ်ပြ၍ စည်းရုံးခဲ့သည်။ ဦးပညာသီဟ၊ ဦးစိန္တာနှင့် ဗုံပေါက်သာကျော်တို့လူစုသည် နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေးအတွက် ပိုမို၍လက်တွဲမိလာကြသည်။ သခင်တင်မြနှင့် ကိုသိမ်းအောင်သည် မြေအောက်တော်လှန်ရေးဌာနချုပ်မှ ကိုယ်စားလှယ်များဖြစ်သည်။ ရခိုင်တိုင်းလုံး ဆိုင်ရာ တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံးက လက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးကို ငြင်းပယ်သော်လည်း ဦးပညာသီဟ၊ ဦးစိန်တာနှင့် ဗုံပေါက်သာကျော်တို့လူစုက လက်ခံခဲ့ ကြသည်။

ဦးပညာသီဟက သခင်တင်မြအား 'လွတ်လပ်ရေးရရှိပြီးပါက ရခိုင်ပြည် သီးခြားသမ္မတနိုင်ငံ ထူထောင်ခွင့် ပေးနိုင်၊ မပေးနိုင်'ကို မေးမြန်းခဲ့ရာ သခင်တင်မြနှင့် ကိုသိမ်းအောင်သည် မြေအောက်တော်လှန်ရေး ဌာနချုပ်ကိုယ်စား ရခိုင်ပြည်ခွဲထွက်ခွင့်ကို တာဝန်ယူခဲ့ကြသည်။ သခင်တင်မြသည် ရခိုင်မျိုးချစ်ပုဂ္ဂိုလ်များအား စစ်သင်တန်း၊ နိုင်ငံရေးသင်တန်းများကို လျှို့ဝှက်ပို့ချခဲ့ရာ ရခိုင်မျိုးချစ်အချို့တွင် မာ့ခ်စ်ဝါဒ အမြစ်တွယ်လာသည်။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ကြီးဖြစ်ပွား၍ အင်္ဂလိပ်တပ်များဆုတ်ခွာသောအခါ ရခိုင်တို့သည် ကရင်စစ်ပြေးများအား ကူညီခြင်း၊ လက်နက်ခဲယမ်းများ သိုဝှက်ခြင်းတို့ကို ဆောင်ရွက်သည်။ ၁၉၄၂ ခုနှစ်၊ မတ်လ ၂၃ ရက်တွင် ဂျပန်လေယာဉ်များက စစ်တွေ မြို့ကို ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်သည်။ စစ်တွေ အရေးပိုင် ဦးကျော်ခိုင် နှင့် အုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့သည် စစ်တွေမြို့ မှ ဘူးသီးတောင်မြို့သို့ ပြောင်းရွှေ့သွားကြရသည်။

ကုလား - ရခိုင် အဓိကရုဏ်း ဖြစ်ပွားလာခြင်း

အင်္ဂလိပ်လက်အောက်သို့ ရခိုင်ဒေသရောက်သွားစဉ်ကပင် စစ်တကောင်း ကုလားများသည် ရခိုင်ဒေသအတွင်းသို့ အလုံးအရင်းဖြင့် ဝင်လာခဲ့ကြသည်။ အင်္ဂလိပ်အစိုးရက မြေရိုင်းဝေငှသည့်ဥပဒေကို ပြဋ္ဌာန်းလိုက်သောအခါ စစ်တကောင်း ကုလားများသည် ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တော၊ မင်းပြား၊ မြေပုံစသော မြို့နယ်များသို့ အလုံးအရင်းဖြင့် ရွှေ့ပြောင်းလာကြပြီး မြေရိုင်းများကို ရှင်းလင်းလုပ်ကိုင်ကြသည်။ မွတ်စလင်ဘာသာဝင် စစ်တကောင်းကုလားများ ရခိုင်ဒေသမြောက်ပိုင်းတွင် ကျေးရွာများ ထူထောင်နေထိုင်ကြကြောင်း ဘားမားဂေဇက်တီးယား စာရွက်စာတမ်းများတွင် ခိုင်မာစွာတွေ့ရသည်။ ၁၈၃၂ ခုနှစ်တွင် စစ်တွေခရိုင်၌ လူဦးရေတစ်သိန်းကျော်သာ ရှိသော်လည်း ၁၉၄၁ ခုနှစ်တွင် လူဦးရေ ခုနစ်သိန်းခွဲကျော် တိုးပွားလာရာ အများစုမှာ ဒေသခံရခိုင်များမဟုတ်ဘဲ စစ်တွေခရိုင်၊ ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တောဒေသများတွင် မွတ်စလင်ကုလားဦးရေမှာ သုံးသိန်းကျော်အထိ ဖြစ်လာခဲ့သည်။

အင်္ဂလိပ်များ ရခိုင်ဒေသမှဆုတ်ခွာစဉ် မသယ်ယူနိုင်သဖြင့် ကျန်ရစ်ခဲ့သော လက်နက်ခဲယမ်းများမှာ ရခိုင်များနှင့် ခေါ်တောကုလားများအတွင်းတွင် ပျံ့နှံ့ သွားသည်။ ထိုအချိန်တွင် စစ်တွေအရေးပိုင် ဦးကျော်ခိုင်မှာလည်း တစ်နေရာတည်းတွင် အခြေမချနိုင်ဘဲ ဗြိတိသျှစစ်ရေယာဉ်အမ်အယ်လ် ၁၁ဝဝ ဖြင့် လှည့်လည်၍ ငြိမ်ဝပ်ပိပြားရေးကို ဆောင်ရွက်နေရသည်။ စစ်တွေမြို့ပေါ်တွင်လည်း ဗြိတိသျှစစ်တပ်မှ ရာဇပုတ်ကုလားများက စည်းမဲ့ကမ်းမဲ့ တိုက်ခိုက်ရမ်းကားလျက်ရှိသည်။ ထိုအချိန်တွင် ဦးပညာသီဟနှင့် ကိုလှကျော်တို့သည် ဗြိတိသျှစစ်တပ်မှ လက်နက်ခဲယမ်းများကို ခိုးထုတ်၍ ရခိုင်မျိုးချစ်များလက်သို့ ဖြန့်ဝေပေးနေကြသည်။ လက်နက်ကိုင်ကုလားများမှာလည်း ထိန်းမရသိမ်းမရ ဖြစ်လာသည်။ လက်နက်ကိုင် ရခိုင်များက စစ်ပြေးများအား တိုက်ခိုက်လုယက်ရာမှ ကုလားများကိုပါ တိုက်ခိုက်လုယက်လာသည်။ ကုလားများကလည်း ရခိုင်လူမျိုးများအား လုယက်သတ်ဖြတ် လာကြသည်။

မြေပုံမြို့နယ်တွင် ရက်ချောင်းကျေးရွာမှ သူကြီးသားအဖကို ကုလားလူမျိုးများက ဝင်ရောက်သတ်ဖြတ်လိုက်ကြသည်။ သိန်းကျော်အောင်နှင့် မောင်ကျော်ယ တို့ခေါင်းဆောင်သော ရခိုင်များကလည်း လက်စားချေ သည့်အနေဖြင့် ရက်ချောင်းကုလားရွာကို တိုက်ခိုက် ဖျက်ဆီး၍မီးတင်ရှို့လိုက်ရာမှ ကုလားလက်နက်ကိုင်နှင့် ရခိုင်လက်နက်ကိုင်များ၏တိုက်ခိုက်မှုသည် လူမျိုးရေး အဓိကရုဏ်းအသွင်သို့ ကူးပြောင်းသွားတော့သည်။ အိုင်စီအက်စ် ဦးကျော်ခိုင်သည် ဘူးသီးတောင်မြို့ ဂူဒါပြင်ကျေးရွာတွင် စစ်ဘေးစစ်ဒဏ်ခိုလှုံနေရာမှ စစ်တွေမြို့မှ ကုလားသူဌေးကြီး မာရတံတင်ဘီကို အဓိကရုဏ်းကိစ္စ ဆွေးနွေးရန် ဖိတ်ကြားခဲ့သည်။ သို့သော် မာရတံတင်ဘီသည် ဦးကျော်ခိုင်ထံ လာရောက်ခြင်းမရှိခဲ့ပေ။ ထို့ကြောင့် ဦးကျော်ခိုင်သည် ပရိုဂရက်စ် နှစ်ထပ်သင်္ဘောကိုစီး၍ ဦးရွှေသာ၊ ဦးအကိုင်၊ ရဲဝန်ထောက် ဦးရွှေသာ၊ အောင်စံလှ၊ မြို့ပိုင် ဦးဘတင်တို့နှင့်အတူ စစ်တွေသို့ ထွက်ခွာလာသည်။ ပရိုဂရက်စ်သင်္ဘော ဂူဒါပြင်ရွာရောက်သောအခါ အသင့်နေရာယူထားသော ကုလားများအနက် ကာလုဆိုသူက စတင်ပစ်ခတ်ရာ ဦးကျော်ခိုင်ကို ကျည်ဆန်ထိမှန်သွားသည်။ ဦးကျော်ခိုင်သည် သင်္ဘောကို နောက်ပြန်လှည့်မောင်းရန် အမိန့်ပေးပြီး သေဆုံးသွားသည်။ ပရိုဂရက်စ်သင်္ဘောသည် ပုဏ္ဏားကျွန်းသို့ ဆုတ်ခွာလာသည်။ ပုဏ္ဏားကျွန်းတွင် သံတွဲမှ ချီတက်လာသော ဗိုလ်ရန်အောင်၏ ဘီအိုင်အေတပ်ရောက်နှင့် နေသဖြင့် ပြန်လည်ဆုတ်ခွာရပြန်သည်။

၁၉၄၂ ခုနှစ် ရခိုင်ဒေသအခြေအနေမှာ များစွာဆိုးရွားလှသည်။ အင်္ဂလိပ်စစ်တပ်များ ဆုတ်ခွာပြီး ဗြိတိသျှအစိုးရအရေးပိုင်လည်း ကျဆုံးသွားသဖြင့် အုပ်ချုပ်မှုကင်းမဲ့နေသည်။ ဂျပန်တပ်များနှင့် ဘီအိုင်အေတပ်များက ရခိုင်ဒေသကို တစ်စတစ်စ သိမ်းပိုက်နေသည်။ သို့သော် အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်မှာ တိတိကျကျ မထူထောင်နိုင်သေးပေ။ ထို့ကြောင့် ကုလား - ရခိုင်အဓိကရုဏ်းသည် များစွာကြီးမား ကျယ်ပြန့်လာသည်။ မြေပုံ၊ မင်းပြား၊ ပေါက်တော၊ မြို့ဟောင်း၊ ကျောက်တော်မြို့နယ်များတွင် ရခိုင်များက အရေးသာခဲ့သော်လည်း ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တော၊ ရသေ့တောင်မြို့နယ်များတွင် ကုလားများက အရေးသာခဲ့သည်။ ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တော၊ ရသေ့တောင် မှ ရခိုင်၊ ဒိုင်းနက်၊ သက် စသော တိုင်းရင်းသားများ သည် ကျေးရွာများကို စွန့်ပစ်၍ ရခိုင်ဒေသတောင်ပိုင်း သို့ထွက်ပြေးလာကြရသည်။

ဗိုလ်ရန်အောင်၏ ဘီအိုင်အေတပ်

ဗိုလ်ရန်အောင်၏ ဘီအိုင်အေတပ်သည် တောင်ကုတ်လမ်းအတိုင်း ရခိုင်ဒေသမြောက်ပိုင်းသို့ ဝင်ရောက်လာရာ ရခိုင်လူငယ်များစွာသည် ဘီအိုင်အေ တပ်သားများ ဖြစ်လာကြသည်။ ကိုမြ၊ ဗုံပေါက်သာကျော်၊ သံမဏိတပ်ဗိုလ်ချုပ်သာထွန်းဦး၊ ကိုဘစံ စသော ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များသည် ဘီအိုင်အေနှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ပြီး မြို့ပြအုပ်ချုပ်ရေးတွင် တာဝန်ယူကြသည်။ ဘီအိုင်အေတပ်သို့ ဝင်ရောက်ကြသော တပ်သားသစ်များမှာ ၂ဝဝ ခန့်ပင် ရှိသည်။ ရခိုင်တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံး ဥက္ကဋ္ဌ ဦးသာဇံလှ၊ ဒုတိယ ဥက္ကဋ္ဌ ဦးအောင်ထွန်းဦးတို့သည် စစ်တွေမြို့ကို သိမ်းပိုက်ရန် ဘီအိုင်အေနှင့်အတူ လိုက်ပါကြသည်။ ဗိုလ်ရန်အောင်၏ ဘီအိုင်အေတပ်သည် ဂျပန်များထက် နှစ်ရက်စော၍ ၁၉၄၂ ခုနှစ်၊ မေလ ၇ ရက်တွင် စစ်တွေမြို့ကို သိမ်းပိုက်လိုက်ကြသည်။ စစ်တွေမြို့ကို သိမ်းပြီးနောက်တွင် ဘီအိုင်အေတပ်သားအင်အားမှာ ပိုမို၍ တိုးပွားလာပြန်သည်။

ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များ သိုဝှက်ထားသည့် လက်နက်များမှာလည်း အင်္ဂလိပ်တပ်များကိုတိုက်ခိုက် ရေးထက် ကုလားများကိုတိုက်ခိုက်ရန်သာ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဘူးသီးတောင်မြို့တွင်လည်း ကုလားများက တိုက်ခိုက်နေသဖြင့် ကရင်လက်နက်ကိုင်တပ်စုတစ်စု (ယခင်ဘားမင်းဗော်လံတီယာမှကျန်ရစ်)နှင့် မြို့ခံ လက်နက်ကိုင်များက ခုခံနေရာ အရေးနိမ့်လာခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် စစ်တွေတွင်ရှိနေသော ဗိုလ်ရန်အောင်ထံ သို့ စစ်ကူပေးပါရန် တောင်းခံခဲ့ရသည်။ ဗိုလ်ရန်အောင်က ရခိုင်တိုင်းလုံးဆိုင်ရာ တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံး ခေါင်းဆောင် ဦးသာဇံလှ၊ ဦးပညာသီဟ၊ မွတ်စလင် အမျိုးသား ဦးဘိုးခိုင်၊ ဦးယာဆင်ဂ တို့ပါဝင်သော ငြိမ်းချမ်းရေးအဖွဲ့ကို ဘူးသီးတောင်သို့ စေလွှတ်လိုက် သည်။ ငြိမ်းချမ်းရေးအဖွဲ့သည် ကရစ်ရှ်နားသင်္ဘော (ဘီအိုင်အေခေတ်တွင် ရန်ကြီးအောင်ဟု အမည်ပြောင်းထားသည်)ဖြင့် သုံးရောင်ခြယ်အလံလွှင့်ထူပြီး ရသေ့ တောင်မှတစ်ဆင့် ဘူးသီးတောင်သို့ ထွက်ခွာသွား သည်။

ဗိုလ်ရန်အောင်သည် ဗိုလ်ရန်နောင်နှင့် ဗိုလ်မျိုးညွန့်တို့ ခေါင်းဆောင်သော တပ်စုကိုလည်း မောင်တောသို့ စေလွှတ်လိုက်သည်။ ဘီအိုင်အေ ခေါင်းဆောင်များ မောင်တောတွင် တရားပွဲကျင်းပနေစဉ် ကုလားများက အလစ်ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်ကြရာ ဗိုလ်ရန်နောင်နှင့် ဗိုလ်မျိုးညွန့် အပါအဝင် တပ်စုတစ်စုလုံး ကျဆုံးသွားရသည်။ ဘူးသီးတောင်နှင့် မောင်တောတွင် အဓိကရုဏ်းမှာ ပိုမိုပြင်းထန်လာပြီး ရခိုင်အမျိုးသားများမှာ ရာနှင့်ချီ၍ သေဆုံးကြရသည်။ ဘူးသီးတောင်တွင် ရခိုင်လူမျိုးများ ပိတ်ဆို့ခံနေရရာ ငြိမ်းချမ်းရေးအဖွဲ့မှာလည်း မည်ကဲ့သို့မျှ မတတ်နိုင်ခဲ့ချေ။ ဦးပညာသီဟက ဘူးသီးတောင်ရှိ ရခိုင်များအား ကုလားအန္တရာယ်မှ ကယ်တင်နိုင်ရန်၊ လက်နက်ဖြည့် တင်းပေးပို့ရန် ဗိုလ်ရန်အောင်ထံ အကူအညီတောင်းသည်။ ဗိုလ်ရန်အောင်က အင်္ဂလိပ်စစ်တပ်မှကျန်ရစ်သည့် လက်နက်ခဲယမ်းများကို ဘူးသီးတောင်သို့ပို့ရန် ကိုညိုထွန်းအား တာဝန်ပေးသည်။ သို့သော် ဂျပန် စစ်တပ်က သတင်းရသွားသဖြင့် လက်နက်ခဲယမ်းများ ကို သိမ်းဆည်းသွားတော့သည်။ ဗိုလ်ရန်အောင်က ဂျပန်စစ်ဗိုလ်များနှင့် အကြိမ်ကြိမ် ဖြေရှင်းသဖြင့် ကိုညိုထွန်းအား ဂျပန်များက ဖမ်းဆီးခြင်းမပြုခဲ့ပေ။

ဗိုလ်ရန်အောင်သည် ဘူးသီးတောင်ကိုသိမ်းပိုက်ရန် ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များနှင့် တိုင်ပင်၍ ကိုယ်စား လှယ်အဖွဲ့တစ်ဖွဲ့ကို စေလွှတ်လိုက်သည်။ သို့သော် ဗိုလ်ရန်အောင်၏ ကိုယ်စားလှယ်အဖြစ် စေလွှတ်ခြင်း ခံရသော ဗမာစစ်ဗိုလ်တစ်ဦးနှင့် ရခိုင်တပ်ကြပ်ကြီး တစ်ဦး၃ ကို မွတ်စလင်ကုလားများက သတ်ဖြတ်လိုက်ကြသည်။ မောင်တောနယ်မှ ရခိုင်များမှာ အိန္ဒိယသို့ ထွက်ပြေးသွားနိုင်သောကြောင့် ကုလားများလက်မှ လွတ်မြောက်သွားသည်။ ဘူးသီးတောင်မှာမူ ကုလား များ၏ ဝိုင်းရံတိုက်ခိုက်ခြင်းကို ခံမြဲခံနေရသည်။

ဗိုလ်ရန်အောင်သည် ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များအပါ အဝင် ဘီအိုင်အေတပ်ခွဲနှစ်ခွဲဖြင့် ၁၉၄၂ ခုနှစ်၊ ဇွန်လအတွင်း ဘူးသီးတောင်သို့ သင်္ဘောဖြင့် ချီတက်သွားကြသည်။ ဘူးသီးတောင်အထိ ကုလားများ၏တိုက်ခိုက် မှုကိုမတွေ့ရဘဲ ချောမောစွာရောက်ရှိသည်။ ဘီအိုင်အေ တပ်က ပုလိပ်များထံမှ လက်နက်သိမ်းပြီး ရခိုင်အုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့က ဘဏ်တိုက်မှငွေများကို သိမ်းလိုက်သည်။ ငွေအချို့ကို စစ်ပြေးဒုက္ခသည် ဒိုင်းနက်များ အား ဝေပေးလိုက်သည်။ ကုလားများသည် ဘူးသီးတောင်ရှိ ဘီအိုင်အေတပ်အား သုံးကြိမ်မျှ လာရောက် တိုက်ခိုက်ရာ အကျအဆုံးများစွာဖြင့် ဆုတ်ခွာသွားကြရသည်။ ဗိုလ်ရန်အောင်နှင့် ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များ၊ မွတ်စလင်ခေါင်းဆောင်များသည် အဓိကရုဏ်းပြေငြိမ်း ရေးအတွက် ကြိုးစားကြသော်လည်း မအောင်မြင်ပေ။

ကုလားများက အင်္ဂလိပ်ဒီဝီဇံတပ်များ ချီတက်လာနေကြောင်း ဝါဒဖြန့်ရာ ဗိုလ်ရန်အောင်သည် ဘီအိုင်အေတပ်ကို ဆုတ်ခွာရန် ပြင်တော့သည်။ ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များက ဘီအိုင်အေတပ်ကို မောင်တောမှ ဆုတ်ခွာခြင်းမပြုရန် ဝိုင်းဝန်းတားမြစ်ကြသည်။ ထိုအချိန်တွင် ဂျပန်များက ဘီအိုင်အေကို ဖျက်သိမ်းရန် စီစဉ်နေသောကြောင့် ဘီအိုင်အေတပ်အားလုံး ရန်ကုန်သို့ စုရုံးကြရန် အမိန့်ထုတ်ထားချိန်ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၂ ခုနှစ်၊ ဇွန်လ ၂၆ ရက်တွင် ဗိုလ်ရန်အောင်နှင့် ဘီအိုင်အေတပ်သည် ဘူးသီးတောင်မြို့ကို စွန့်လွှတ်ပြီး မီးသင်္ဘောဖြင့် စတင်ဆုတ်ခွာသည်။ မြို့ပေါ်မှ စစ်ပြေး ဒုက္ခသည်များလည်း ဘီအိုင်အေတပ်ဖြင့် အတူလိုက်နိုင်ရန် ကြိုးစားကြသည်။

ဘီအိုင်အေတပ်ဆုတ်ခွာချိန်တွင် မြို့သူမြို့သားများသည် ကုလားတို့အန္တရာယ်မှ လွတ်မြောက်ရန် အတွက် စက်ပျက်သဖြင့် အသုံးမပြုသည်မှာကြာပြီ ဖြစ်သော မီးသင်္ဘောတစ်စင်းဖြင့် ထွက်ပြေးရန် ကြံစည်ကြသည်။ အဆိုပါသင်္ဘောသည် ဘူးသီးတောင်ဆိပ်ကမ်းမှ ကိုက် ၂ဝ ခန့်အကွာတွင် ရုတ်တရက် နစ်မြုပ်ရာ လူပေါင်း ၄ဝဝ ကျော် သေဆုံးသွားရသည်။ လူ ၅ဝ မျှ လွတ်မြောက်အသက်ရှင်ရာတွင် ဦးပညာ သီဟလည်း အပါအဝင်ဖြစ်သည်။

ဗိုလ်ရန်အောင်သည် ကရစ်ရှ်နားသင်္ဘောဖြင့် မင်းပြား၊ ပေါက်တော၊ ပုဏ္ဏားကျွန်း၊ မြို့ဟောင်း၊ ကျောက်တော်မြို့များသို့ လှည့်လည်၍ လွတ်လပ်ရေးအတွက် စည်းရုံးခဲ့သည်။ ဗိုလ်ရန်ကြီးအောင် ကို ပလက်ဝသို့၊ ဗိုလ်သူရ၊ ရဲဘော်သာထွန်းအောင်၊ ဗိုလ်အာဠာဝက၊ ဗိုလ်ရဲလှတို့ကို မြို့ဟောင်းသို့ အသီးသီး စေလွှတ်ခဲ့သည်။ ဗိုလ်ရန်အောင်သည် စစ်တွေခရိုင်တွင် အဓိကလှုပ်ရှားခဲ့ပြီး ဗိုလ်မင်းခေါင် (ရွှေတူ)သည် သံတွဲခရိုင်သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ထို့နောက် ဗိုလ်ရန်အောင်၏ ဘီအိုင်အေတပ်သည် ဂွ-ဘောမိလမ်း အတိုင်း ရန်ကုန်သို့ ပြန်လည်ထွက်ခွာသွားရသည်။ ကုလား-ရခိုင်အဓိကရုဏ်းမှာမူ ရခိုင်ဒေသတောင်ပိုင်းသို့ အစုလိုက်အပြုံလိုက် ဆုတ်ခွာထွက်ပြေးရခြင်းဖြင့် အနည်းငယ် ပြေငြိမ်းသွားသည်။ ရခိုင်ဒေသမြောက် ပိုင်းတွင် ကုလားများကြီးစိုးလာပြီး မူဂျာဟစ်သောင်းကျန်းမှု၏ အစပင် ဖြစ်လေသည်။